“Anlayana yer yüzü dümdüzdür”.
Hakanlar Tanrı’nın kapısında dilenci gibi olalar, gece Tanrı’dan iyilik ve keramet dileyeler, gündüz halka hakan olalar…
Yoksula ve yetime babalarından yüz kat daha fazla merhamet göstereler, yaşlının, düşkünün, ihtiyaç sahibinin işini kolaylaştıralar, onları koruyalar.Hakan’ın elinden, dilinden ve kaleminden devamlı devlete fayda gele Oğuz Kağan
Asker düşman ordusuna sokulurken yeni doğmuş buzağı gibi sessiz olsun, fakat savaş başlayınca aç doğan, avının üzerine nasıl uçuyorsa o şekilde savaşa girsin. (Oğuzname-Atalar sözü)
Bir kişi uyarılmasına ve yol gösterilmesine rağmen aynı hatayı üçüncü kez yapar da töreyi çiğnerse onu ıssız kırlara ilden uzak, kuş uçmaz kervan geçmez yerlere sürmek gerek. Belli süre sonra geri getirirler yine çiğnerse zindana atılır. Çıktıktan sonra devam ederse büyükler tarafından gereği yapıla. (Oğuzname-Atalar sözü)
Bilindiği gibi Oğuznameler uzak tarihimizi, atalarımızı, neslimizi toplum yapısını ve özellikle devlet yapımızı, dilimizi, hukukumuzu, gelenek ve yaşam tarzımızı destan ve rivayetlere dayanarak anlatan ilk atasözü kaynaklarımızdır.
Atasözleri ve deyimlerimiz ulusal varlığımızdandır. İnandırıcı bir kuraldır. Asırlar boyunca geniş halk kitlelerinin geçirdikleri deneyimlere dayanan ortak düşünce, kanış ve tutumu belirler, bu tutumda bize yol gösterir. Bugüne kadar derlenen, derlenmeyen tüm atasözü ve deyimlerimizin kaynakçasına baktığımız zaman daha gün yüzüne çıkarılmamış binlerce yıl öncesine dayanan atasözleri ve deyimlerimiz mevcuttur. Problemle düşüncenin olumlu pekiştirilmesi veya olumsuz pekiştirilmesi amacın dolaysız değişmesi için oluşturulan bir yardım tepkisidir atasözü ve deyimlerimiz.
-Buldum bilemedim, bildim bulamadım.(yurdun bir yerinde kullanılan)
-Ne mal iledir, ne şal iledir; beyim ululuk Kemal iledir.(Yurdun her yerinde kullanılan)
-Kasapların tartışmasında koyunların taraf tutması, koyunların kaderini değiştirmez. -Sümer atasözü (Eski zamanlarda kullanılmış iken bugün kullanılmayan)
Çelişik sözlerden kurallar çıkarma özelliği hayat olaylarının da çelişkilerle dolu olabileceğini düşünmek gerekir. Bundan başka aynı olay değişik şartlarda değişik sonuçlar verebilir. Yalan söylemenin fena sonuçlar verebileceğini belirten atasözleri oldugu gibi doğru söylemenin de bazen fena sonuçlar verebileceğini belirten atasözleri vardır.
Çifte yargılı atasözlerinde;
-İşaret olsa yol şaşırılmaz, akıl olsa söz şaşırılmaz
-Köroğlu saz çalar dinlemeyene dın dın gelir.
-Kafanın içini kolaylatmak.
-Yarım ekmegin hem açı hem toku olmak (idare etmek)
Hem cesaretlendirmek ….Hem cesaretini kırmak
-Abuk sabuk konuşmayı her adam beceremez deyiminde kişiye yeni bir fikir geliştirme bir tavsiyeden çok sorunu olumlu yada olumsuz pekiştirmeyi;
-Evet bunu yapabilirsin
veya yapmadan önce bir kez daha düşün- diyerek bir etkileme tepkisi oluşturarak duygu değilde düşünceleri gösterir.
Atalardan örnek verme kendisininde onlar gibi olduğunu belirler. Kendimizden bahsetme karşı tarafında aynı hissederek kendinden bahsetmesine yol açar iyi şeyler yapma, başkalarına yardımcı olma gibi belirgin sebeplerin yanında;
-Yedi bacanağı bir seleye koymuşlar, dahada yerimiz var demişler. Veya Yiğit sevdiği teyzeyi kırk yıl koynunda saklarmış. Gibi kişinin daha derinlerden gelen ihtiyaç ve motivasyonu sağlamak için manevi bir araç gereçtir Atasözü ve deyimlerimiz.
Devam ettirici tepkiler öğüdü dinleyendeyken yol açıcı tepkiler ve sorumluluk sözü (atasözünü) söyleyendedir. Atasözleri kişinin anlamlı bir şekilde sorumluluk almayı kabul etmesini sağlar.Atasözleriyle problem ele alınır sorgulanmaya düşülmez.
Şahsi problem çözümünde
Örnek:Az koy kendin kaldır
Kendilerine ihtiyaç duyulması
Örnek:Sana senden gelir bir işte tat lazımsa,ümidin kes o işten gayırından imdat lazımsa.
Dîvanu Lugati’t- Türk’te darbımesel(sav) getirmek duruma uygun yaygın bir söz veya atasözü söylemek
Meselin çoğulu emsal darb’ı meselin çoğulu darb ı emsal tabirdir yani.
Şinâsi Durûb-i Emsâl-i Osmâniyye (İstanbul 1280, 2. bs.1287) adlı eserinde atasözlerini deyim ve benzeri diğer sözlerden ayırmayarak birlikte yayımlamıştır.
En eski kaynaklardan aktarılan bilgiler atasözü ve deyimlerin birlikte ele alındığını gösteriyor. Atasözleri Türkün kimlik belgesi kendisiyle hesaplaşmasıdır.Örnegin;
-Kurt ulusundan gördüğü sürer.
-Bir yere gelmek irade ile girmek icazetlidir.
-Şimdiki zamanın halkında alandan satan çoktur.
-Haketmeyeni kat kat yüceltmemek gerek öyleki düştüğü vakit parça parça olmasın.
Bu yazımızda kısaca savla-meselle tabir yaptık devamında görüşmek dileğiyle esen kalın.
Saygılarımla.
Taner Toraman